به گزارش گروه شهر شهرآراآنلاین، نزدیکی به ابتدای مهر و بازگشایی دوباره مدارس ما را برآن داشت که همراه شما همسایه‌های ثامنی مروری داشته باشیم بر مدارس قدیمی منطقه؛ از گذشته تا آغاز قرن حاضر.
مدرسه پریزاد
محل: حاشیه بازار زنجیر، روبه‌روی مدرسه دودر
بانی: پریزاد خانم از معاشران و منسوبان گوهرشادآغا
تاریخ احداث: نامعلوم؛ اما براساس اسناد غیررسمی، قدیمی‌ترین مدرسه مشهد تلقی می‌شود. وقف‌نامه‌ای تاییدنشده از بانوپریزاد به سال 823 قمری وجود دارد که از احداث مدرسه در آن زمان حکایت دارد.
شاه وقت: شاهرخ تیموری
تعداد طلاب: 5 نفر
تعداد مدرسان: یک نفر
عواید سالیانه: 7000ریال
وضعیت کنونی: این مدرسه در تاریخ ۲۰بهمن ۱۳۱۸ با شماره ثبت۳۳۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و امروز اگرچه ساختمانش موجود است اما از کاربری مدرسه خارج شده و درِ آن نیز بر روی عموم بسته است.
پی‌نوشته: مدرسه پریزاد، بنای کوچکی است که بیشتر مهمان‌سرای طلاب و اهل علم بوده است. در وقف‌نامه بانوپریزاد آمده درصورتی‌که حجره‌ای از مدرسه اضافه ماند، دراختیار طلاب و اهل علمی قرار گیرد که از شهرهای دیگر به مشهد می‌آیند؛ به شرط آنکه بیشتر از شش‌ماه در مدرسه نمانند.
مدرسه دودر
محل: حاشیه بازار زنجیر در نزدیکی صحن عتیق
بانی: فرزند یکی از سرداران مشهور تیمورلنگ به نام «امیر غیاث‌الدین یوسف خواجه بهادر»
تاریخ احداث: سال 843 قمری
شاه وقت: شاهرخ تیموری
تعداد طلاب: 40 نفر
تعداد مدرسان: یک نفر
عواید سالیانه: 15360 ریال
مخارج سالیانه: 15360 ریال
وضعیت کنونی: مدرسه دودر تا دهه80 قرن حاضر محل تحصیل بوده، اما از آن پس تعطیل شده و احتمالا در آینده تبدیل به یکی از رواق‌های حرم حضرت رضا(ع) خواهد شد.
پی‌نوشته: خواجه‌بهادر این مدرسه را به‌عنوان گورگاه خانوادگی احداث کرده، بنابراین در جنوب مدرسه دو گنبد ساخته شده و زیر یکی از آن‌ها خود وی که به سال846 درگذشته، مدفون شده است.
مدرسه بالاسر
محل: میان صحن عتیق و بازار بزرگ (زنجیر)
بانی: نامعلوم
تاریخ احداث: نامعلوم؛ این مسجد مربوط به دوره تیموری است و در سال1101 قمری نیز یک‌بار تعمیر شده است.
شاه وقت: شاهرخ تیموری
تعداد طلاب: 26 نفر
عواید سالیانه: 8000ریال
مخارج سالیانه: 8000 ریال
وضعیت کنونی: این مدرسه در آستانه انقلاب اسلامی تخریب و تبدیل به رواق دارالولایه حرم حضرت رضا(ع) شد.
پی‌نوشته: مدرسه بالاسر که چنانچه از نام آن برمی‌آید، در قسمت بالاسر ضریح حضرت قرار داشته و در زمان شاهرخ تیموری احداث شده است. نوه شاهرخ به نام ابوالقاسم بابر در سال861 قمری در این مسجد مدفون شده است.
مدرسه خیرات‌خان
محل: داخل بست پایین‌خیابان
بانی: خیرات‌خان که به احتمال زیاد یکی از دولتمردان گورکانی هند بوده است.
تاریخ احداث: سال1057 قمری
شاه وقت: شاه عباس دوم صفوی
تعداد طلاب: 90 نفر
تعداد مدرسان: یک نفر
عواید سالیانه: 40800 ریال
مخارج سالیانه: 30800 ریال
وضعیت کنونی: مدرسه خیرات‌خان که نخستین مدرسه مشهد در دوره صفوی است، ضمن توسعه حریم حرم در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تخریب و بازسازی شد و اکنون جزو دانشگاه علوم اسلامی رضوی است.
پی‌نوشته: براساس منابع تاریخی دوره صفوی، در سال 1043 قمری فردی به نام خیرات‌خان از دولتمردان هند به خراسان سفر کرده، بنابراین به احتمال بسیار بانی مدرسه او بوده است.
مدرسه میرزاجعفر
محل: صحن عتیق
بانی: میرزاجعفر سروقد
تاریخ احداث: سال 1059 قمری
شاه وقت: شاه عباس دوم صفوی
تعداد طلاب: 38نفر
تعداد مدرسین: 9 نفر
عواید سالیانه: 60000 ریال
وضعیت کنونی: بیشتر بنای این مدرسه در سال1358 خورشیدی توسط آستان قدس رضوی تخریب و بازسازی و تبدیل به دانشگاه علوم اسلامی رضوی شده است.
پی‌نوشته: این مدرسه را دو برادر به نام‌های میرزامحمدطاهر مشهور به وزیرخان (وزیر دولت هند) و میرزامحمدجعفر مشهور به سروقد، از فرزندان میرزا محمدتقی المشهدی احداث کرده‌اند که بانی مدرسه وزیرخان است و میرزاجعفر متصدی ساخت آن بوده است. وسعت مدرسه و نفاست آن سبب شده تا از دیرباز قصه‌هایی درباره گنج بادآوردهای که در هندوستان نصیب میرزا جعفر شده بر سر زبانهای مردم مشهد جاری باشد.
مدرسه نواب(صالحیه)
محل: بالاخیابان
بانی: میرزاصالح نقیب رضوی که همان بانی مصلای پایین‌خیابان است و یکی از واقفان بزرگ شهر مشهد در دوره صفوی.
تاریخ احداث: سال 1068 قمری
شاه وقت: شاه‌سلیمان
تعداد طلاب: 66 نفر
تعداد مدرسان: 19 نفر
عوائد سالیانه: 75550 ریال
وضعیت کنونی: این مدرسه در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ضمن توسعه حریم حرم تخریب و در همان حدود بازسازی شده و اکنون پس از عباسقلی‌خان، دومین مدرسه قدیمی مشهد است که به صورت مدرسه باقی مانده است.
پی‌نوشته: ازآنجاکه بزرگانی چون ادیب‌نیشابوری دوم، حاج‌میرزا علی‌اکبر نوقانی و... در این مدرسه تدریس می‌کرده‌اند، چندان جای تعجب نیست که بگوییم بیشتر استادان و دانشمندان معاصر خراسان از تحصیل‌کردگان این مدرسه بوده‌اند.
مدرسه فاضل‌خان
محل: ضلع جنوبی بست بالا
بانی: ملااحمد و ملاعبدا... بانیان مدرسه هستند؛ این دو برادر از علمای دینی قرن یازده قمری بوده‌اند که ملااحمد به سبب حضور در هند به فاضل‌خان نیز مشهور شده بود.
تاریخ احداث: سال 1075 قمری
شاه وقت: شاه‌سلیمان
وضعیت کنونی: این مدرسه هنگام احداث فلکه حضرت در سال‌های 1308 تا 1312 خورشیدی تخریب شده است.
پی‌نوشته: مدرسه فاضل‌خان با پول و دستور ملااحمد و اهتمام و سرپرستی ملاعبدا... احداث شده است. بانیان مدرسه شرط کرده بودند که طلاب عرب و هندی و مازندرانی را به مدرسه راه ندهند! چراکه از دید ایشان عربها کثیف، مازندرانیها جنگجو و نزاع‌طلب و هندی‌ها دروغگو تلقی می‌شده‌اند!
این مدرسه همچنین کتابخانه بسیار بزرگ و گرانبهایی داشته است که «فریز» انگلیسی ارزش آن را در زمان فتحعلی‌شاه قاجار 70هزارتومان برآورد کرده است.
مدرسه عباسقلی‌خان
محل: پایین خیابان
بانی: عباسقلی خان بیگلربیگی خراسان؛ همان عباسقلی‌خانی که در قصه‌ها از او یاد می‌شود که داشت پسر بی‌ادب و بی هنری!
تاریخ احداث: سال1077 قمری
شاه وقت: شاه سلیمان صفوی
تعداد طلاب: 70 نفر
تعداد مدرسان: یک نفر
عواید سالیانه: 72000 ریال
مخارج سالیانه: 23200 ریال
وضعیت کنونی: این مدرسه تنها مدرسه قدیمی و مهم شهر مشهد است که همچنان در همان ساختمان قدیمی به‌صورت مدرسه دایر است.
پی‌نوشته: این مدرسه رقبات بسیار زیادی در شهرهای مختلف داشته که از آن همه فقط یک مزرعه به نام یاقوتی در تربت‌جام و مقداری زمین در محله چهنو مشهد باقی مانده است. در حال حاضر تولیت این مدرسه را خاندان شاملو(از نوادگان عباسقلی) برعهده دارند.
مدرسه ملامحمدباقر(باقریه یا سمیعیه)
محل: بالاخیابان
بانی: ملامحمد سمیع که همان صاحب کتاب مشهور «کفایه و پول و اهتمام» است
تاریخ احداث: سال 1083 قمری
شاه وقت: شاه‌سلیمان صفوی
تعداد طلاب: 57 نفر
تعداد مدرسان: 2 نفر
عواید سالیانه: 27000 ریال
مخارج سالیانه: 30000 ریال
وضعیت کنونی: در سال ۱۳۵۴به سبب اجرای طرح توسعه اطراف حرم، مدرسه باقریه که از نزدیک‌ترین مدارس به حرم مطهر بود، کاملاً تخریب و همراه تمامی موقوفات آن به فضای سبز تبدیل شد.
پی‌نوشته: این مدرسه، براساس سنگ‌نوشته سردرش، در آغاز با انتساب به ملامحمد سمیع ـ بانی مدرسه ـ «سمیعیه» نام داشته و به اجازه ملامحمد باقر سبزواری(متوفی ۱۰۹۰) و به دست میرعبدالحسین اصفهانی و حاج‌محمدشفیع اصفهانی ساخته شده است.
براساس وقف‌نامه، درآمد مدرسه پس از کسر مخارج تعمیرات، بدین‌ترتیب مصرف می‌شده است؛ ۱۱۰ریال به‌عنوان حق‌التولیه، ۳۱۰ریال برای خیرات (مرثیه‌خوانی و اطعام فقرای اثناعشریه به اختیار متولی) و ۶۱۰ریال برای روشنایی و نظافت و حقوق طلاب و خادم بود.
مدرسه پایین‌پا یا سعدیه
محل: جنب قبر شیخ بهایی در پایین پای حضرت
بانی: سعدالدین محمد وزیر خراسان. او پیشکار عباسقلی‌خان در ساخت مدرسه عباسقلی‌خان بوده و همچنین مدرسه بالاسر را در سال1091 قمری نیز مرمت کرده است.
تاریخ احداث: سال 1087 قمری
شاه وقت: شاه سلیمان
تعداد طلاب: 70 نفر
تعداد مدرسان: یک نفر
عواید سالیانه: 8320 ریال+ 50 خروار غله
وضعیت کنونی: مدرسه پایین‌پا که بسیار بزرگ و منظم بوده هنگام احداث تالار تشریفات سابق آستان قدس و صحن موزه (در زمان پهلوی) تخریب شده است.
پی‌نوشته: سعدالدین‌محمد وزیر از واقفان بزرگ مشهد در دوره صفوی بوده و در جوار حرم مدفون شده اما با تخریب مدرسه، گور وی نیز محو و بی‌اثر شده است. مردم برای سعدالدین هم مانند بسیاری از دولتمردان آن روزگار که با دولت گورکانی هند روابطی داشتند، حکایاتی افسانهای مبنی بر ثروتمندشدن تصادفی ایشان در هندوستان ساخته‌اند.
مدرسه حاج‌حسن یا بهزادیه
محل: اوایل بالاخیابان
بانی: ملک‌بهزاد؛ البته بعدها فردی به نام حاج‌حسن این مدرسه را مرمت کرده، به همین خاطر نام مدرسه میان بانی و مرمت‌کن، مشترک است.
تاریخ احداث: سال 1090 قمری
شاه وقت: شاه سلیمان
تعداد طلاب: 20 نفر
تعداد مدرسان: 2 نفر
عواید سالیانه: 7000 ریال
وضعیت کنونی: ضمن توسعه حریم حرم در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تخریب شد
مدرسه ابدال‌خان
محل: کوچه شور جنب پیر پالان‌دوز
بانی: ابدال خان تکلّو که در زمان صفویه ابتدا حاکم ولایت جام و بعد در سال 1098 حاکم بیگلر بیگ مشهد شد
تاریخ احداث: 1100-1090 هجری قمری
شاه وقت: شاه سلیمان صفوی
تعداد طلاب: 40 نفر
تعداد مدرسان: 4 نفر
عواید سالیانه: 19000ریال و 40 خروار غلّه
وضعیت کنونی: این مدرسه نیز با توسعه حریم حرم در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تخریب شده است.
پی‌نوشته: یکی از نکات جالب این مدرسه این است که در حجره‌های آن هیچ طاق و طاقچه‌ای تعبیه نشده است تا طلبه‌ها مجبور باشند کتابهای خود را کف حجره بچینند و هنگام چرت و استراحت به‌سادگی بتوانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند.
مدرسه سلیمان‌خان اعتضادالدوله
محل: روبه‌روی مسجد شاه(مقبره امیرشاه ملک)
بانی: سلیمان‌خان اعتضاد الدوله که یکی از اُمرای قاجاری بود
تاریخ احداث: 1211-1209 هجری قمری
شاه وقت: آقامحمدخان قاجار
تعداد طلاب: 34 نفر
تعداد مدرسین: 1 نفر
عوائد سالیانه: 13000 ریال
مخارج سالیانه: 13000 ریال
وضعیت کنونی: این مدرسه که اولین مدرسه ساخته شده مشهد در دوره قاجاریه بود از زمره آخرین مدارس تخریب شده شهر نیز هست که در سال‌های 9-1378 خورشیدی ضمن ایجاد صحن‌های اطراف حرم تخریب شد. در سال 1381 البته محل جدیدی برای احداث مجدد آن در نظر گرفته شد که با نظارت اداره اوقاف کل خراسان مدرسه امروزی سلمانیه ساخته شده است.
مدرسه علی‌نقی میرزا
محل: پایین پای حضرت (رواق دارالذکر)
بانی: شاهزاده علی‌نقی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار که در همان سال احداث مدرسه والی خراسان بود.
تاریخ احداث: 9-1238 هجری قمری
شاه وقت: فتحعلی‌شاه قاجار
وضعیت کنونی: این مدرسه در سال‌های 1342 تا 1346 خورشیدی به یکی از رواق‌های حرم به نام دارالذکر تبدیل شده است.
مدرسه سبزواریها
محل: کوچه بازارچه حاجی‌آقا جان
بانی: حاج عبدالصنایع سبزواری
تاریخ احداث: 1240هجری قمری
وضعیت کنونی: این مدرسه نیز در سال1349 تخریب شده است.
پی نوشته: مدرسه سبزواریها تنها در اسم مدرسه است و در اصل اولاد واقف در سردابهای تحت حجرات آن مرده دفن می‌کردند.
مدرسه حاجی‌آقا جان
محل: فلکه شمالی، کوچه بازارچه حاجی‌آقا جان
بانی: حاجی‌آقا جان معمارباشی. او همان معمار صحن نو و مدرسه علی‌نقی میرزاست.
تاریخ احداث: 1259 هجری قمری
شاه وقت: ناصرالدین شاه قاجار
تعداد طلاب: تنها یک نفر
وضعیت کنونی: این مدرسه نیز جزو مدارس تخریبی سال1349 شمسی است که زمین آن به حرم اضافه شد.
مدرسه ملاتاج یا مستشاری
محل: صحن عتیق
بانی: میرزاتاج که مستشار بود و پیشکار والی خراسان. او این مدرسه را که مخروبه شده بود، از نو بنا نهاد.
تاریخ احداث: نامعلوم؛ مستشارالملک در سال1299 قمری آن را مرمت کرده است.
تعداد طلاب: 13نفر
تعداد مدرسان: یک نفر
عواید سالیانه: 4000 ریال
وضعیت کنونی: این مدرسه در سال 1349 خورشیدی جزو مدارس تخریب شده مشهد بود.
پی‌نوشته: چنانچه از نوشته‌های فریز، جهانگرد انگلیسی پیداست این مدرسه در تاریخ 1238هجری قمری فقط نام مدرسه را یدک می‌کشیده و درواقع محل توقف زوار بوده و طلبه چندانی هم نداشته اما در سال1299 که مستشار بنای پرخطر سابق را تخریب و مدرسه‌ای مستحکم بنا نهاد، موسوم شد به مدرسه مستشار.
علاوه‌بر این مدارس، چندین مدرسه کم‌آوازه و کوچک هم در این منطقه وجود داشته‌اند که اطلاعات چندانی از آن‌ها در دست نیست و فقط فهرست‌وار به آن‌ها اشاره می‌کنیم. لازم به ذکر است تمامی این مدارس در حال حاضر تخریب شده‌اند:
مدرسه حاج رجبعلی(متعلق به بخارایی‌ها، در کوچه تپه خاک)، مدرسه رضوان (در محله عیدگاه)، مدرسه باغ رضوان (احداث‌شده توسط آیت‌ا... سبزواری در محل قبرستان قتلگاه سابق)، مدرسه مهدی‌خان، مدرسه‌ای گمنام (که فریز انگلیسی در نیمه اول سده سیزده قمری از آن به‌عنوان مدرسه‌ای که نام نداشته و تبدیل به اسطبل شده، یاد می‌کند)، مدرسه نو (در ابتدای خیابان تهران) و مدرسه فاضلیه.
منابع:
سیمای تاریخی-فرهنگی شهر مشهد، سیدی، 1382
مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی، محمد تقی مدرس و...، تصحیح سیدی، 1386
