شهرآرا آنلاین - علی صمدی‌جوان| خلیج فارس، مهم‌ترین و حیاتی‌ترین گلوگاه تاریخ، تمدن و اقتصاد ایران است. اهمیت این آبراه در صحنه سیاسی و اقتصادی جهان، تنها به‌دلیل وجود ذخایر طبیعی آن نیست؛ بلکه موقعیت جغرافیایی آن نیز اهمیت دارد. خلیج فارس در قلب خاورمیانه مرکز دنیای قدیم قرار دارد و از این نظر، حساس‌ترین نقطه دنیای قدیم و جدید محسوب می‌شود. با مروری کوتاه بر تاریخ خلیج‌فارس می‌توان به‌سادگی به اهمیت این منطقه، در دوره ایران باستان و قرون اسلامی پی برد و تأثیر آن را بر حیات اجتماعی تاریخ ایران و کشورهای هم‌جوار امروزی پس‌کرانه‌ای دریافت. یکی از دوره‌های مهم در تاریخ این منطقه، دوران حکمرانی مغولان و ایلخانان است. امواج حمله مغولان و پایه‌گذاری امپراتوری آنان، تا پایان قرن هفتم هجری تداوم داشت و ایران را تحت‌تأثیر عمیقی قرار داد. نکته مهم آن است که مناطق پس‌کرانه‌ای فارس و کرمان در دور نخست تهاجم مغول‌ها، موفق به حفظ وضعیت خلیج فارس شدند. از دیگر نکات برجسته این دوران، ایجاد زمینه‌های مناسب برای کسب استقلال جزیره هرمز و قطع وابستگی سیاسی این محدوده از حکام فارس و کرمان بود. باتوجه‌به اهمیت حضور مغولان در دورانِ میانه تاریخ ایران پس‌از اسلام، در گفت‌وگویی با دکتر جواد عباسی، متخصص دوره مغول و دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، به تبیین وضعیت خلیج فارس در آن دوران می‌پردازیم. وی دوران مغول را شامل بازه زمانی حمله چنگیز به ایران تا ابتدای بر تخت‌نشستن صفویان برمی‌شمارد و توضیح می‌دهد که دوره مغول، روزگار زمامداری تیموریان را هم شامل می‌شود و همه این دوران ٢۵٠سال به درازا می‌کشد.
به گفته این محقق، برای بررسی وضعیت خلیج فارس نخست باید نقبی بزنیم به تحولاتی که دنیا را در عصر مغول درگیر می‌کند؛ زیرا این تحولات بر سرنوشت خلیج فارس اثرگذار بوده است؛ اتفاقی که در این دوران رخ داده این است که مغولان امپراتوری‌ای تأسیس کردند که چین تا مدیترانه را به یکدیگر متصل کرد؛ یعنی همه راه تاریخی ابریشم زیر بیرق حکومت یکپارچه مغولان بوده است. دوره‌ای که مغولان وارد سرزمین اسلامی می‌شوند، از قرن هفتم هجری آغاز می‌شود و تا آخر قرن نهم ادامه می‌یابد. این قرون مصادف با قرن١٣ تا ابتدای قرن١۶ میلادی در اروپاست؛ ما این دوران را در تاریخ غرب با نام دوره رنسانس می‌شناسیم؛ این یعنی هم‌زمان با شروع حکومت مغول در ایران، تحولات اروپای عصر رنسانس نیز آغاز می‌شود.
معاون پژوهشی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد ادامه می‌دهد: همان‌طور‌که می‌دانید رنسانس با کشف‌های جغرافیایی و تحول دریانوردی پیوند نزدیکی دارد. مجموع این تحولات سبب می‌شود ارتباطات سیاسی، اقتصادی، تجاری در دنیا متحول شود و چون ایران در میانه این دنیای اروپایی و مغولی قرار دارد، طبیعتا تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و دچار تغییر و تحولاتی می‌شود. مغولان وقتی ایران را فتح کردند، خوشبختانه به جنوب ایران لشگرکشی نکردند و از این رو، ساکنان این نقاط شاهد ویرانگری‌هایی که دیگر نقاط ایران را درنوردید، نبودند.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، دلیل دیگر این امر را از درِ اطاعت‌درآمدن حکومت‌های محلی فارس عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: این حکومت‌های محلی پس از آن اجازه یافتند حاکمیت خود را داشته باشند و تمرکزشان را بر فعالیت‌های تجاری و ارتباطات در خلیج فارس و راه‌های دریایی بیشتر کنند؛ یعنی بر‌خلاف آنچه ما از مغولان در ذهن داریم که آمدند و صرفا ویران کردند، چنین وضعی را در خلیج فارس و نواحی جنوبی ایران شاهد نیستیم. همین موضوع، دلیلی شد تا ما در این دوره، شاهد رونق اقتصادی‌تجاری در منطقه خلیج فارس باشیم.
عباسی ادامه می‌دهد: وقتی سفرنامه جهان‌گردانی مثل مارکوپولو را مرور می‌کنیم یا چند دهه بعد، شرح سفرهای ابن‌بطوطه را ورق می‌زنیم، می‌بینیم این‌ها سفر دریایی هم داشته و به خلیج فارس نیز رفته‌اند؛ برای مثال مارکوپولو از راه خشکی به چین می‌رود و در راه بازگشت، از خلیج فارس عبور می‌کند. دنیای جدید دوره مغولی و رنسانس اروپایی، این زمینه را فراهم کرد تا راه‌های دریایی و ارتباط‌ها از‌طریق این مسیر رونق و مورد‌توجه دیگر ممالک قرار بگیرند.
به گفته این دانشیار تاریخ دانشگاه فردوسی، در همین دوران شاهد رونق جزیره کیش هستیم. وجود پایگاه نظامی، تجارت و داد‌و‌ستد، این منطقه را به محل آمد‌و‌شدهای فراوانی تبدیل می‌کند که خلیج فارس علت آن است؛ بنابراین دوره مغول تا صفویه پیش‌درآمد آن چیزی است که ما در دوره صفویه، به‌عنوان یک حکومت منسجم وارد آن می‌شویم: رونق کیش، حضور پرتغالی‌ها، اروپایی‌ها و دیگرانی که می‌آیند، در‌واقع مقدمات فراهم‌شده در دوران مغولان و تیموریان است. یک نکته دیگر نیز وجود دارد و آن، این است که در دوره مغول از‌نظر ادبیات، نام‌گذاری‌ها و نظایر آن، شاهد یک تجدید حیات در ایران هستیم؛ از‌جمله عبارت «خلیج فارس» در منابع دوره مغول و به روایات مشهور وجود داشته و با همین عنوان نیز ادامه پیدا می کند؛ البته این نام در دوره باستان و پس از آن هخامنشیان هم بوده است، منتها در دوره مغول، فارسی‌نویسی و ایران‌گرایی هم تقویت می‌شود.
استاد دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: مغول‌ها که آمدند، خلافت عباسی را از بین بردند و در‌واقع این زمان، فرصتی شد تا نام ایران و هر آنچه مربوط به آن است، رونق بیشتری بگیرد. عباسی در پایان با اشاره به این دوره می‌افزاید: به‌هر‌حال ما دوران مغول را دوره آغاز رونق و شکوفایی در منطقه خلیج فارس می‌شناسیم و ارتباطات دریایی در این دوره احیا می‌شود. تجارت رونق می‌گیرد و در دوره صفویه، خلیج فارس تبدیل به یک کانون تجارت بین‌المللی می‌شود که کشورهای حوزه خلیج فارس، آسیا، سواحل جنوبی خلیج فارس، شمال شرق آسیا تا چین در آن حضور دارند و به تجارت می‌پردازند؛ به بیانی دیگر ما شاهد ارتباط با چین در این دوره هستیم و این ارتباط تا دریای سرخ نیز ادامه پیدا می‌کند.
